تهذیب نفس چه ربطى با تحصیل علم دارد؟اگر تهذیب نفس موجب پیشرفت علم مى‏شود ، چرا بعضى از دانشمندان بدون تهذیب نفس پیشرفت کرده اند؟

پرسش‏ها معرّف دغدغه‏هاى درونى فرد و جلوه‏اى از فضاى ذهنى و گرایش‏هاى روحى است. پرسش‏هاى نیکوى شما، بازگو کننده روح حقیقت طلب‏تان مى‏باشد و نشان مى‏دهد که سؤال را به قصد فهم و دریافت حق و شناخت راه آن طرح کرده‏اید.
در رابطه تهذیب نفس با تحصیل علم، حقیقت این است که بشر توانسته است بدون اتکاى به ایمان و تهذیب نفس، به پیشرفت‏هاى شگفت انگیزى نایل گردد و از اعماق زمین تا اوج آسمان‏ها و از ردون ذرات بى جان اتم تا ژرفاى روان آدمى را بکاوَد و در کشف و شناخت اسرار هستى، قله‏هاى بلند و رفیعى را پشت سر بگذارد.
کسى نمى‏تواند ادعا کند که بین ایمان یا تهذیب نفس و تحصیل علم، رابطه علّى و معلولى و ملازمه عقلى طرفینى وجود دارد، به گونه‏اى که هر جا »علم« هست، لزوماً ایمان و تهذیب نفس نیز حضور دارد و یا هر جا تهذیب نفس باشد، علم حاصل مى‏شود.
نه واقعیات موجود آن را تأیید مى‏کند و نه در هیچ شریعت آسمانى اعتقادى بر آن است. قرآن کریم، از کسانى نام مى‏برد که عالِم بوده‏اند، ولى ایمان نداشته‏اند، مانند شیطان و فرعون و قارون که درباره آن‏ها فرمود: »و حَجَدوا بها وَاسْتیقنتها أنفسهم ظلماً و علوّاً؛(1) به خاطر ستم و روحیه برترى جویى، آن را انکار کردند، حال که نسبت به آن یقین داشتند« از طرفى در طول تاریخ بسیارى از دانشمندان و متبکران و مخترعان وجود دارند که مدارج علمى را پیموده‏اند، ولى فاقد ایمان و تهذیب نفس بوده‏اند.
ایمان و تهذیب نفس از یک سو و دانش از زاویه دیگرى، روى انسان تأثیر مى‏گذارد. آن دو متمم و مکمّل یکدیگرند اما نوع و کیفیت تأثیر گذارى متفاوت است.
علم چراغ اندیشه را روشن مى‏سازد و به تدریج آن را پرنورتر مى‏کند، ولى تنها ایمان و تهذیب نفس است که مى‏تواند چراغ قلب و روح آدمى را روشن کند، یا جلا دهد و هویّت انسانى به او ببخشد.
شهید مطهرى مى‏گوید: علم به ما روشنایى و توانایى مى‏بخشد و ایمان عشق و امید و گرمى. علم ابزار مى‏سازد و ایمان مقصد... .
علم مى‏نمایاند که چه هست و ایمان الهام مى‏بخشد که چه باید کرد؟(2)
انیشتین مى‏گوید: علم ما را از آن چه هست، آگاه مى‏سازد و تنها دین و وحى است که ما را بر آن چه سزاوار و شایسته است، مطّلع مى‏کند.(3)
استاد مطهرى مى‏گوید: نه علم مى‏تواند جانشین ایمان گردد و نه ایمان مى‏تواند جانشین علم گردد. طبیعت را به ما بشناساند، قوانین آن را بر ما مکشوف سازد و خود ما را به ما بشناساند.(4)
اگر منظور از علم در سؤال علم بشرى و مصطلح باشد (مانند علوم انسانى، تجربى، فنى و غیره) تهذیب نفس موجب پیشرفت ان علوم نمى‏گردد، بلکه زمینه استفاده صحیح از آن دانش‏ها را فراهم مى‏کند اما اگر منظور از علم، بصیرت و نورانیت و معرفت باشد، قطعاً تقوا و تهذیب نفس در آن تأثیر بسزایى دارد. قرآن مجید مى‏فرماید: »واتقواللَّه و یعلمکم اللَّه؛ تقوا پیدإ؛ خخ کنید تا خدا به شما تعلیم دهد«.(5)
در آیه دیگر مى‏فرماید: »اگر تقوا داشته باشید، خداوند قدرت تشخیص حق از باطل را در شما قرار مى‏دهد«.(6)
پى نوشت‏ها:
1. نمل (27) آیه 14.
2. جهت آگاهى بیشتر به کتاب »انسان و ایمان« شهید مطهرى مراجعه شود.
3. محمد تقى شریعى، فایده و لزوم دین، ص یازده.
4. استاد مطهرى، مجموع آثار، ج 2، ص 35.
5. بقره(2) آیه 282.
6. انفال (8) آیه 29.